مهندس شعله
نوذری –کارشناس ارشد مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن
جهت یابی
انسان برای
تعیین جهت در فضا به دو سیستم مختلف ادراکی متکی است : قیاس بصری و حس جنبشی.
ارگانهای تعادل در گوش و احساسهای عضلانی، حس جنبشی را پدید می آورند. اثر نیروی
جاذبه زمین بر روی این ارگانها، حس جنبشی را به کار می اندازد. به این معنی که
انسان بدون استفاده از چشمها می تواند جهتهای بالا و پایین را از هم تشـخیص دهـد .
از آنجـا کـه انسان همواره تحت تأثیر نیروی جاذبه است در هر وضعی که بدنش قرار
گیرد می تواند بالا و پایین و جلـو و عقـب راتشـخیص دهد. اما در شرایط بی وزنی حس
جنبش قادر به ادراک چیزی نیست و برای تعیین جهت تنها وابسته به قیاس بصری است. برای تعیین جهت بصری، نیاز به یک مبدأ مقیاس می باشد . در
یک فضای نامحدود و خالی امکان اینکه تنهـا بـا اسـتفاده از چشم بالا وپایین و یا
جلو و عقب را از یکدیگر تمیز داد، وجود ندارد. یک فضای آشنا می تواند مبدأ قیاس
مناسبی باشد. این دو سیستم جهت یابی در ذهن، یک
نظام یا یک دستگاه مختصات بوجود می آورند که ابزاری برای اندازه گیری و جهت یابی
است. نشانه های محلی یا نمادهای مشخص با معنای خاص خود و یادآوری مکانی بخصوص می
تواننـد بـه فـرد سـالمند برای جهت یابی در فضا یاری رساند.
نور
اولین شرط برای
هر نوع ادارک بینایی نور است. در تاریکی مطلق، ما نه فضا را میتوانیم ببینیم و نه
فرم و رنـگ را. امـا نـور تنها یک ضرورت فیزیکی نیست. بلکه ارزش روانشناختی آن یکی
از مهمترین عوامل زندگی انسانی در هم? زمینه هاست. قدرت تطابق چشم با شدتهای مختلف
نور تعجبانگیز است: چشم انسان هم با نور بسیار کم ، مانند نور ماه که مـا آن را در
مقیـاس کلی تاریکی میدانیم- قدرت دید دارد و هم با نور بسیار زیادی یعنی با نوری
که تقریباً 250 هزار برابر نور ماه باشد . ما اصولاً منابع نور را به دو نوع طبیعی
یعنی خورشید و ساختگ ی مانند آتش یا چراغ بخشندی میکنیم. اما نورهایی که از ایـن
دو نـوع منبع میتابند تنها نورهائی نیستند که به وسیله آنها ما قادر به دیدن اشیاء
هستیم چرا که به موازات نورهای مسـتقیم، مـا بـه وسیل? نورهای غیر مستقیم که از
اجسام روشن شده میتابند ، میتوانیم اشیاء را ببینم.
برای روشنائیای که ما احساس میکنیم دو
عامل اهمیت دارند: شدت نور یا به عبارت دیگر مقدار نوری که برجسم میتابد و توان
بازتابی جسم یعنی نسبت بین مقدار نوری که به وسیله جسم بازتابیده می شود به مقدار
نوری که جذب می شود. بنابراین در شکل پردازی یک عنصر معماری دو امکان برای
تغییردادن مقدار روشنائی وجود دارد : تغییردادن شـدت نـور و تأثیرگـذاری برروی
توان بازتابی از طریق انتخاب مصالح مناسب با خواص فیزیکی مناسب در سطح خارجی . با
کمـک شـدت نـور و جـنس سطوح اجسام میتوان بر مقدار روشنائی اثر گذاشت. ادارک ما از
روشنائی یک جسم هم نسبی است و هم مرتبط با آن جسـم . یک جسم
در یک محیط تاریک به نظر ما بزرگتر می آید تا دریک محیط روشن یـا بـه عبـارت دیگـر
محـیط در ادارک مـا اثـر میگذارد. به همین دلیل است که اشیاء در شب اغلب به نظر
بزرگتر از واقع میرسند و این یکـی از دلایلـی اسـت کـه در شـب اغلب فاصله را
نمیتوانیم درست تخمین بزنیم.
نور و روشنایی
از مباحث مهم در ایجاد آسایش برای سالمندان می باشد . کاهش یا شدت روشنایی در محیط
در دراز مـدت مشکلاتی برای سالمندان پدید میآورد. در اثر کم بودن نور، ترکیب و
تداخل سایهها با یکدیگر باعث تـوهم و عمیـقتـر دیـدن پلهها و گودیها خواهد شد که
میتواند خطر آفرین باشد. درخشندگی زیاد نیز نوعی احساس تدافعی در شخص ایجاد کـرده
و در تشخیص فاصلهها تاثیر میگذارد. میزان روشنایی برای احساس ایمنی بیشتر مطرح است.
فضاهای بـا نـور کـافی و مناسـب امکان مواجه شدن با مخاطرات را کاهش میدهد
نورپردازی
میتواند به منظور تاکید برروی یک نقطه یا فضای خاص و یا جهت تعریف یک لبه یـا
محوطـه و یـا بـرای فـراهم نمودن احساس امنیت در افراد مورد استفاده قرار گیرد.
کم و زیاد بودن
نور در محیطهای مسکونی برای سالمندان مشکلاتی را در درازمدت پدید میآورد. به عنوان
مثال، بر اثر کـم بودن نور و ایجاد سایههای نامناسب و تداخل و ترکیب آنها ممکن است
تصوری نادرست از پله ها و یا برآمدگیهایی کـه وجـود ندارند و یا فرورفتگیهای اضافه
درنظر شخص سالمند ایجـاد شـود. همچنـین ممکـن اسـت باعـث مخفـی نمایانـدن پلـههـا
و برآمدگیهای واقعی از دید شخص گردد که این امر باعث بروز خطرهای احتمالی خواهد شد
سالمندان برای
دیدن اشیای پیرامون خود، نیاز به نور بیشتری نسبت به دید معمـولی افـراد جـوان تـر
دارنـد. سـالمندان در مقایسه با گروههای سنی جوانتر، در تطابق با تغییرات نوری از
یـک درجـه روشـن بـه درجـه دیگـر و بـالعکس، کنـدتر عمـل میکنند. بنابراین لازم
است تا انتقال از یک فضا به فضای دیگر با تغییر روشـنایی شـدید، بـه تـدریج و
ترجیحـاً بـا اسـتفاده از فضاهای واسطه صورت گیرد.
رنگ
تشخیص رنگ و شدت
نور از مهمترین عوامل در ادراک بینایی انسان هستند. نبود رنگمایه موجب از دست دادن
یک وسـیله اساسی تمایز میگردد. برای تشخیص موقعیت در فضا و بازشناسی اجسام فرم و
رنگ اهمیت دارند . البته در بعضی مـوارد مـثلاً برای کودکان رنگ مهمتر از فرم است.
آنچه ما بعنوان رنگ درک مـیکنـیم خـود از سـه جـزء تشـکیل شـده اسـت: رنگمایـه، روشنایی
و سیری. رنگمایه با تنوع کمتری از روشنایی قابل درک اسـت. انسـان قـادر اسـت در
حـدود 200 درجـه مختلـف از روشنایی را ازهم تشخیص دهد در حالیکه در گستره وسیع
تمام رنگمایه های ناب تنها 160 رنگمایه را تشخیص میدهد. لذا در تشخیص رنگ با ایجاد
اختلاف در روشنایی بردگرگونی رنگ مورد نظر نیز میتوان تاکید کرد.
علاوه بر وضعیت
روشنایی، رنگ محیط نیز بر اداراک رنگمایه تأثیر می گـذارد. یـک شـکل آبـی رنـگ روی
زمینـه سـبز اثـ ر متفاوتی دارد تا روی زمینه قرمز. وقتی که جسمی با رنگی معین در
محیطی به رنگ دیگری قـرار داشـته باشـد، ذهـن سـعی براین
دارد که یا رنگها را به هم نزدیک کند و یا تقابل را تشدید نماید در موارد ی نیز که
رنگمایهها به اندازه کافی به هم شبیه باشند یا اندازه جسم نسبت به محیط خیلی کوچک
باشد ذهن سعی بر تطابق دو رنگ دارد .
تعریف مفهوم «
رنگ » نیز بر مبنای تقابل رنگی بین دو سـطح اسـت : « رنـگ، بخشـی از اداراک
بینـایی اسـت کـه توسـط مشاهده با یک چشم ( و بدون حرکت ان ) بتوان لکهای مجرد از
ساختارش را از لکه مجاور تمیز داد ». در مورد اثر رنگها و ارتباط آن با
معماری میتوان گفت رنگها نیز دارای یک « وزن » اداراکی هستند. اگرچه در حالت عادی رنگ
یک جسم اثری بروزن فیزیکی آن ندارد، اما جسمی با رنگ سفید ، زرد، سبز یا آبی روشن
سبکتر به نظر می رسد تا همان جسم به رنگ نارنجی، آبی سیر یا بنفش سیر
در تعیین « وزن
» ادراکی رنگ، علاوه بر رنگمایه روشنایی و سیری رنگ نیز مؤثرنـد . هرچـه رنـگ
روشـنتر باشـد جسـم « سبک» تر است. رنگها دارای « حرارت
» نیز هستند. رنگهای قرمز و نارنجی را « گرم » احساس میکنیم . هرچه رنگ پریدهتـر باشد
« سرد » تر است. براساس این روابط است که میتوان
تاثیرات فضائی رنگها را نیز توضیح داد. رنگهای « گرم » را مـا نزدیکتـر بـه
خودمـان تصور میکنیم، گوئی که فضا را تنگ میکنند.با استفاده از این آثار روانی است
که میتوان مشخصات ادراکی فضا را تغییر داد.
کاشی سنتی#