مهندس مژگان
نیکروان مفرد – پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات
ساختمان و مسکن
چکیده
هنگامی که طرحی
برای استفاده افراد جامعه مطرح میگردد، توجه به این نکته که طرح مورد نظر میبایست
برای عموم مردم قابل استفاده باشد، از اهمیت بسیاری برخوردار میگردد. از این رو،
طراح با تکیه بر علوم، فنونی و ابزارهایی که در اختیار او قرار میگیرد نسبت به
ارائه طرح مورد نظر اقدام مینماید. ابزارهای اطلاعاتی ممکن است در قالب اصول،
ضوابط، استاندارد و به شکلهای گوناگون تدوین شوند، که آگاهی از بعضی ازآنها،
میبایست با اطلاع رسانی پیوسته همراه با بازنگریهای لازم در فواصل زمانی مشخص،
انجام پذیرد. این امر جهت کاربرد بیشتر و موثرتر چنین ضوابط و مقرراتی در روندی از
طراحی پویا، ضروری میباشد.
این ضوابط و
اصول ممکن است حاصل دانشی باشند که بر پایه نتایج منتج از مطالعات و بررسیهای نظری
بوده و یا بر اساس تجربیات بهدست آمده از مشاهدات،آزمایشها، تحلیل و ارزیابیها شکل
گرفتهاند. لذا آگاهی از اطلاعات پایه، زمینهساز کمک به ارائه طرحهای مؤثر و
کاربردی خواهدبود. آنچه در اینجا مطرح میگردد، وجود ضوابطی است که جهت تامین حداقل
آسایش ابعادی برای انسان بویژه، انسان ایرانی و براساس اندازههای بدن او و بعضی
اندازههای عملکردی تهیه و تدوین شدهاند
با توجه به
اینکه شرایط نامناسب محیط موجب بروز ناتوانیهای جسمی برای انسان میگردد، مناسبسازی
محیطهای زندگی و کار برای استفاده مفیدتر و پیشگیری از ایجاد شرایطی که در اثر
تکرار و با گذشت زمان موجب معلولیتهای آتی شوند نیز، از اهمیت ویژهای برخوردار
میگردد. لذا استفاده از علوم و فنون مختلف برای یافتن راهحلهای موثر و کارا در
دستور کار طراحی قرار میگیرد
از این رو در
این مقاله سعی شدهاست تا علاوه بر بیان علوم مورد استفاده در طراحی برای سهولت
کاربرد، بخشی از ابزارهای اطلاعاتی مانند ضوابط ابعادی که برای طراحی کارا مورد نیاز
است، ارائه گردد. در اینجا نکاتی در ارتباط با ضوابط ابعادی آنتروپومتریک ایران در
طراحی محیطهای زندگی و فعالیت و لوازم و تجهیزات آن بهطور اجمال بیان میگردد. علوم
مورد نظر، مباحث انتخاب اندازه و اندازهگذاری، ارگونومی یا مهندسی عوامل انسانی و
نقش آن در طراحی و مناسبسازی طرحها برای آسایش انسان را مطرح میکنند. شایان ذکر
است که اطلاعات پایه از نتایج حاصل از پژوهشهای انجام شده در مرکز تحقیقات ساختمان
و مسکن بهدست آمدهاند.
کلید واژگان :
ابعاد انسان، آنتروپومتری، ارگونومی، طراحی معماری، ضوابط طراحی مدولار.
مقدمه
اگر طراحی برای
انسان مد نظر باشد، میبایست به دنبال فراهم نمودن شرایطی بود تا در آن احساس آسایش
و ایمنی نماید. برای رسیدن به این هدف، نیاز به آشنایی با وضعیت جسمی – فکری اوست.
این امر جهت طراحی برای افراد با شرایط گوناگون مانند کودکان، سالمندان و افراد با
تواناییهای محدودتر از اهمیت ویژهای برخوردار میگردد
از آنجا که در
زمان حاضر، پاسخگویی به نیازها و تقاضاهای روزافزونی که از طرف افراد جامعه برای
موارد گوناگون مطرح میگردد، نیاز به تولید انبوه را توجیه میسازد، و نظر به مزایای
اقتصادی و پیشرفتهایی که در تولید به تعداد زیاد بویژه در انبوهسازی، باکمک
امکانات صنعتی ایجاد شدهاست، باید توجه داشت که به ارزشهای انسانی و حیاتی لطمهای
وارد نگردد. برای این منظور، در هر نوع طراحی برای انسان، باید انسان و ویژگیهای
او را مد نظر قرار داد، و انسان را به عنوان باور مشترک، در تمامی اموری که به او
مربوط میگردد، اصل پایه دانست. برای تحقق این امر، نیاز به تحلیلهای صحیح از اصول
و ضوابط است، بهطوریکه قابل آموزش باشند، و توسط افراد اموزش دیده بتوان مشکلات
محیطهای زندگی و کار را ارزیابی کرد. بدین ترتیب، برای مناسبسازی اقدام نمود.
در این راستا و
برای یک طراحی مؤثر برای انسان چه ابزارهایی در دست داریم؟ آیا انسان را از نظر
جسمی، فکری، روحی، روانی و تاثیرپذیری از محیط اطراف بررسی نمودهایم؟ آیا در
طراحیها به اهمیت مقوله ابعاد و بوجود آوردن شرایط آسایش و ایمنی برای انسان به
هنگام استراحت یا فعالیت و یا استفاده از لوازم و تجهیزات مورد نیازش به گونهای که
با وضعیت ابعادی او متناسب باشد، فکر کردهایم؟ مطمئنا جواب مثبت است. لیکن، آنچه
به طراح کمک مینماید تا در طراحی برای انسان موفق به کسب درجات بالایی از میزان
رضایتمندی در بین افراد استفاده کننده گردد، در اختیار داشتن دانش و اطلاعات
کاربردی است. در اولین گامها، باید به این نکته
اشاره شود که انسان برای اینکه بتواند با آسایش فکر به انجام امور زندگی خود
بپردازد، میبایست نگرانیهای او در قبال مسائل جسمی برطرف گردد. هنگامیکه فرد مطمئن
گردد که میتواند بدون نگرانی از آسیبدیدگیهای جسمی به فعالیتهای مورد نظرش
بپردازد، به این معنی است که نخستین مراحل رسیدن به آسایش انسان بویژه از دیدگاه
ابعادی، با موفقیت طی شدهاست. برای این کار، نیاز به اطلاعات پایهای است که در آن،
اندازهها نقشی اساسی دارند. دانش آنتروپومتری یا اندازهگیری بدن انسان، اطلاعات
مربوط به این بخش را تامین مینماید. متخصصین ارگونومی روی روند طراحی یک سیستم کار
میکنند و تمامی جوانب آن روند را در نظر میگیرند و به یکدیگر مرتبط میسازند. طراح
با درک نقش استفادهکننده در تمامی مراحل اجرای یک سیستم، سعی مینماید سیستم مورد
نظر را برای کار کاربر آن تنظیم کند. این کاربران، دانش فیزیولوژیکی
طرح را که از تغییرات انسانی به دست میآید، به عنوان عوامل تاثیرگذار طرح مشخص مینمایند.
طرحهای به دستآمده آینده را ترسیم میکنند. به طوریکه نسبت به قابلیتهای انسانی
برتریهای بینظیری را ارائه میدهند. این امر شامل محافظتی است که از انسان در برابر
بروز خطرها ، ایجاد میشود و موجب احتراز از اشتباهات و خطاهای پیشبینی نشده انسانی
میگردد. موفقیت در این امر، به منزله تولیدی موفق، موثر و ایمن است و نکته قابل
توجه دیگر اینکه، تامین کیفیت زندگی انسان قابل اندازهگیری خواهد شد.
برای اینکه
بتوان اطلاعات پایه را به دست آورده و به گونهای تنظیم کرد که برای استفاده در
طراحیها مناسب باشد، نیاز به تحقیق و پژوهش است. در حال حاضر، دستیابی به اطلاعات
به روز در سطوح ملی و جهانی با سهولت بیشتری امکانپذیر شدهاست. آنچه حائز اهمیت
است، سازگاری و مناسبسازی آنها با شرایط مورد نیاز است. برای این منظور ممکن است
نیاز به آزمایشها . برداشتهای محلی باشد. در صورتیکه ارائه اطلاعات پایه برای
استفاده مفیدتر از علوم و روشهای منتخب، با توجه به ویژگیهایی مشخص مد نظر باشد،
میبایست با برنامهریزی برای انجام پژوهشهای مرتبط اقدام نمود. به طوریکه با وضعیت موجود
و با شرایط محلی و استفادهکنندگان سازگاری پیدا کند، در دست داشتن اطلاعات دقیقتر،
ما را به کسب نتایج بهینه و دلخواه نزدیکتر میسازد.
طراحی برای
انسان
در زمان حاضر،
علوم و فنون و روشهای بسیاری جهت تامین دو مقوله آسایش و ایمنی برای انسان در
اختیار جامعه علمی و فنی قرار گرفتهاست. از آنجا که اولین مرحله برای تحقق بخشیدن
به دو مورد ذکر شده، به سیستمهای طراحی و به انتخاب اندازه و اندازهگذاری باز
میگردد، در این راه آگاهی از ابعاد بدن انسان و اندازههای عملکردی و ابعاد دسترس،
همچنین فواصل اطمینان و حریمها، رکن اساسی کار محسوب میشود و در دست داشتن
اندازههای بدن انسان یا ویژگیهای آنتروپومتری ضروری میگردد
تحقیقات بسیاری
در کشورهای مختلف دنیا در این زمینه به انجام رسیدهاست. نتایج این تحقیقات، به
صورت مدون نیز موجود بوده و در شکلگیری توصیهها و ضوابط ابعادی مورد استفاده قرار
گرفتهاست و در تمامی آنها، انسان و اندازههای او ملاک اصلی کار میباشند. گرچه
روشهای مشابه و بسیاری برای استفاده از اندازههای بدن انسان در طر احیها ارائه
شدهاست، لیکن آنچه متفاوت خواهد بود اندازههایی است که از انسانهای متفاوت با
نژادها و قومیتهای گوناگون به دست میآید.
روشن است
اندازههای انسانها در نقاط مختلف دنیا با یکدیگر متفاوتند. این تفاوت ممکن است با
گذشت زمان، از یک نسل به نسلی دیگر ( برای مردمان همان منطقه )، نیز مشاهده میشود.
با این وجود تفکر استفاده از ابعاد انسان در طر احی همواره و در هر زمان مدنظر
بوده و خواهد بود. در زمان حاضر نیز، برای همگامی با روند جهانی طراحی موثر برای
انسان، در دست داشتن ابعاد انسان برای مردمان هر منطقه و هر کشور ضروری است. از
این رو، در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، طی پژوهشی، 28 اندازه از اندازههای بدن
انسان ایرانی (زن – مرد)، که برای طراحی معماری بیشترین
کاربرد را دارند انتخاب گردیدند. این آمار از حدود 1500 نمونه اندازهگیری شده به
دست آمدند، و در یک برنامه نرمافزاری که به همین منظور طراحی شده است، پس از
پردازشهای آماری به صورت جداول و نمودار در سیستم دهدهی ارائه شدند .سپس تا حد
ممکن، برای سهولت کاربرد، به اعداد صحیح تبدیل گردیدند. پس از این مرحله 16 اندازه
عملکردی نیز به آن اضافه شد. این اندازهها در تعیین فاصلهها مورد استفاده بسیار
دارند.
شایان ذکر است،
اندازههای بدن انسان ایرانی، در آخرین بازنگری، در جداولی متشکل از اندازهها در
گامها با درصدهای 5، 50 ،95 %ارائه شدهاند. ارائه دامنهای از ابعاد
برای هر اندازه از اندازههای بدن به این دلیل ضروری میگردد که در طراحیهای عام و خاص،
گاه میبایست حداقل رقم عددی واقع در گام 5 %را به عنوان
اطلاعات پایه طراحی در نظر گرفت، و گاه بسته به شرایط طرح، نیاز به انتخاب رقم
واقع در گام 95 %است. برای مثال : در صورتیکه فردی
با بیشترین عرض بدن نسبت به افراد دیگر بتواند از میان دو مانع عبور نماید، مطمئنا
این امر برای افراد با عرض بدنی کمتر نیز صادق خواهد بود و یا اگر دست افراد
کوتاهتر به بالاترین طبقه یک کمد برسد، دست افراد بلندتر نیز به آن طبقه خواهد
رسید. بنابر این در دست داشتن این سه گام (درصد) برای انتخاب اندازه در طراحیها
بیشتر از سایر درصدها ضروری است.
اندازههای
آنتروپومتری ایرانی
آنچه سعی میگردد
توجه همگان به آن معطوف گردد، دامنه ابعادی است که در اندازهگیریهای به عمل آمده
از انسان ایرانی است
همانطور که ذکر
گردید، برای یک طراحی موثر نکات بسیاری باید در نظر گرفتهشوند. از جمله در دست
داشتن اطلاعات پایهای است که بر اساس آنها بتوان نسبت به ارائه طرحها اقدام
نمود.روند کار را میتوان به این ترتیب بیان نمود
- آگاهی از نوع اطلاعات
مورد نیاز؛
- به دست آوردن اطلاعات
پایه از طریق مطالعه و پژوهش؛
- ارائه اطلاعات
مذکور به شکل قابل استفاده (مانند ضوابط و استانداردها)؛
- به کار بستن اطلاعات
مورد نظردر اجرا؛
- برنامهریزیهای
آتی برای تکمیل و به روز نگهداشتن آنها.
در این مقطع،
ابعاد به دست آمده پس از اعمال پردازشهای آماری و گرد شدن به شکل اعداد صحیح، به
درصدهای 5 ،50، 95 %تبدیل سپس
به صورت ضوابط ابعادی ارائه گردیدند
#کاشی سنتی