در شهرهای قدیمی ایران می توان کمال هماهنگی و آمیختگی و یکپارچگی اجزایی مانند مسجد، مدرسه، بازار و میدان را در هیات یک کل دید. اجزایی که در کل محو شده اند. به عبارت دیگر این اجزا نیستند، که بافت شهر را تشکیل می دهند بلکه بافت شهر شامل اجزایی مثل مسجد، مدرسه و خانه است. ورای عناصر و اجزای اصلی که کنار هم قرار می گیرند، چیز دیگری وجود دارد و آن ارتباط است.

به طور کلی می توان گفت، ضعف طراحی مسجد به سبک جدید در ایران در چند دهه اخیر و قرارگیری این عنصر مهم شهری در بافت، معلول همین عدم ادراک فضایی از بافت و مساجد قدیمی است. حقیقت آن است که آثار تاریخی، به خصوص بناهای مذهبی در غوغای تهران بزرگ گم شده اند و امروز تهران شهری بی هویت و بدون ریشه جلوه می کند

. مساجد تهران و مدارس بیشتر در دوران پایتختی تهران ساخته شده اند و به همین خاطر چهره ای متعلق به دوران متاخر معماری ما دارند. ظهور و رواج ترکیب مسجد- مدرسه به شکل های گوناگون به همین سبب است.  این ترکیب را می توان در بناهایی مانند مسجد- مدرسه سپهسالار به وضوح شاهد بود. در طرح سایر مساجد یا مدارسی که به صورت کامل مسجد- مدرسه را پیدا نکردند نیز می توان تعلق خاطر به  این ترکیب جدید را مشاهده کرد. به  این معنا که مدارس اغلب دارای «شبستانی بزرگ» یا «گنبدخانه» هستند و مساجد صاحب چند حجره مدرسه ای شده اند. «مسجد امام» و«مدرسه شهید مطهری» نیز از بناهای شاخص تهران هستند.

این دو بنای عظیم هر کدام به نوبه خود از مهم ترین بناهای تاریخی  ایران محسوب می شوند.
مسجد امام، به خاطر اتکا و وفاداری به سنت های دیرین طراحی مساجد در دوران متاخر و مدرسه شهید مطهری به خاطر جست وجوی معمارانه در جهت تغییر و تحول در الگوهای طراحی و تزیین ابنیه در عین احترام به سنن قدیمی، در تاریخ معماری ما جایگاه خاصی دارند. در ادامه به بررسی چند نمونه از مساجد شاخص شهر تهران می پردازیم.

مسجد مدرسه سپهسالار (شهید مطهری)

«مسجد مدرسه سپهسالار» در جنوب شرقی «میدان بهارستان» تهران در جنوب کاخ مجلس شورای ملی با هشت  متر از سطح حیاط 40 مناره بلند که دو مناره آن بیش از  متر ترکیب 35 بلندی دارند و گنبدی با ارتفاع نزدیک به حجمی  بی نظیری ساخته است. کمی  پایین تر از گوشه جنوب  متری 25 شرقی میدان، «جلوخان» مسجد قرار دارد.

دو مناره و یک عقب نشینیی با الگوی نیم هشتی سردر ورودی را در خود جای داده است. از بناهای ساخته شده در دوره قاجار با  متر مربع و دارای دو طبقه است. 1600مساحت بانیان این بنا «حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی»، صدراعظم دوره ناصرالدین شاه و برادرش «مشیرالدوله» بودند. سپهسالار در نقشه کشی، معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، طرح و نقشه شرقی اسلامی را در نظر داشت.

نقشه این مجموعه و شیوه معماری آن تلفیقی از سبک معماری «مسجد جامع اصفهان» در قسمت هشتی و ورودی، «مسجد ایاصوفیه استانبول» و نماسازی آن یادآور مدرسه «چهارباغ اصفهان» است. طراح بنا «میرزا مهدی خان شقاقی» (ممتحن الدوله) و معمار آن «میرزا ابولحسن قمی» بودند.  این بنای تاریخی در مورخ1315/3/30 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

«مصلای مسجد» به چهل ستون معروف است و از44 ستون سنگی مرتفع تشکیل شده است. صحن مدرسه دارای چهار باغچه، چهار خیابان و یک حوض بزرگ است که بخشی از آب جاری قنات تهران به آن راه می یافت. شکل کالبدی  شکل کلی ساختمان ًبنا که شامل پلان، نما و مقطع و نهایتا باشد، ایرانی است. اگرچه پلان مسجد در زیر گنید خانه به نوعی نوآوری محسوب می شود و با اتصال چهار فضای مکعب شکل به فضای زیر گنبد، وسعت و حجم این قسمت افزایش یافته است.

طرح این قسمت شباهت به پلان مساجد عثمانی در ترکیه دارد. نظام گردشی ساختمان به صورت ورود از مجاور یک ایوان (ایوان غربی) به حیاط مرکزی مسجد و ارتباط به قسمت های مختلف مسجد از طریق حیاط مرکزی  یک نظام گردشی ایرانی است. با توجه به اینکه ًاست که کاملا جزئی ًنفوذ معماری فرنگی و عثمانی در این ساختمان نسبتا است و منبع الهام، شکل کالبدی، عناصر معماری و نوع مصالح  ایرانی است، لذا این ساختمان در چارچوب ًو سازه عمدتا سبک معماری سنتی ایران می گنجد. این مسجد، به صورت حیاط مرکزی چهار ایوانی طراحی شده است. از زمان سلجوقیان و به طور اخص از زمان احداث «مسجد جامع زواره» (قرن ششم ه.ق) در استان اصفهان، مسجد حیاط مرکزی چهار ایوانی به صورت سمبل و نمادی از مساجد ایرانی درآمده است. «اندره گدار» این نوع مساجد را «مساجد ایرانی» و «دکتر محمدکریم پیرنیا» آنها را «مساجد چهار ایوانی» نامیده اند.

این اسم گذاری در مقابل مساجد شبستانی سبک عربی که دارای حیاط مرکزی فاقد ایوان است، به کار رفته است. شایان توجه است که شباهت هایی بین این مسجد و مساجد  پلان مسجد در ً عثمانی در ترکیه مشاهده می شود. خصوصا زیر گنید خانه که به صورت چلیپا است و در مساجد ایران کمتر این نوع پلان وجود دارد. هم چنین خیز کم گنبد، تعداد زیاد گلدسته (هشت عدد) بی شباهت به مساجد عثمانی  این مسئله بی ارتباط به این موضوع نباشد که ًنیست. احتمالا هجری قمری، وزیر 1279-1275 سپهسالار بین سال های مختار ایران در استانبول بوده است و هم چنین «خان شقاقی» با معماری عثمانی و شهر استانبول از نزدیک آشنایی داشته است. طرح سفارت ایران در استانبول در زمانی که سپهسالار سفیر ایران در آنجا بود، توسط میرزا مهدی خان کشیده شده است .

مسجد جامع تهران

این بنا در نزدیکی بازار تهران قرار دارد. و نزدیک ترین راه  خرداد و  از طریق گذر «نوروز 15 دسترسی به آن از خیابان خان» است. با توجه به نزدیکی  این مسجد به «مسجد امام» فاصله این دو مسجد را «بین الحرمین» گویند. در خصوص تاریخ ساخت  این بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست. علی رغم نظرهایی که ساخت اولیه آن را به قرن نهم ه.ق نسبت می دهند، آثار معماری کنونی قدیمی تر از قرن سیزدهم ه.ق نیست. ابتدا طرف جنوبی  که  ایوان بزرگ و مقصوره در آن واقع است، بنا شده و بعضی گویند که  این نیز یک دفعه ساخته نشده است.

به هر حال بنایی قدیمی  و از قراین چنین معلوم می شود که در عهد «شاه عباس ثانی» و  ه.ق به اهتمام «رضی الدین نامی» ساخته شده 1072در سنه  ه.ق مرحوم «شیخ رضا»  این سمت و 1252است و در سنه بعضی جاهای دیگر مسجد را مرمت کرده، که تاریخ  این تغییر در  ایوان در آخر کتیبه ای از گچ، مسطور است. بعدها شبستان بزرگ و سپس گرمخانه ساخته شد. البته ممکن است ساخت  این دو شبستان هم زمان صورت گرفته باشد. پس از چندی مرحوم «حاج میرزا مسیح تهرانی» شبستان چهل ستون را در شرق مسجد، بنا کرد. تاریخ  این ساختمان، بنا به گفته  ه.ق و بنا به گفته مرحوم « آیت الله حسن سعید 1202برخی،  ه.ق است.

تاریخ مرمت و تعمیر آن بر اساس 1226تهرانی»،  ه.ق است. 1240 کتیبه سر در شبستان سال بنای کنونی مسجد به مساحت تقریبی  چهار هزار متر مربع، دارای چهار شبستان بزرگ، یک شبستان زیرزمینی و بنای صحن وسیع  – دیگری بر بالای آن در مجموع شش شبستان مستطیل شکل شرقی غربی  و دو  ایوان بزرگ از عهد قاجاریه و هم چنین بخش های نوسازی چون کتابخانه است. شبستان جنوبی، به نام مرحوم «شاه آبادی» و شبستان بالای زیرزمین به نام مرحوم «استرآبادی» معروف شده است. شبستان جنوبی دارای هشت ستون یا جرز و پوشش طاق و گنبد است. «شبستان بزرگ» که در کنار  این شبستان قراردارد، دارای  ستون است و هنگام تابستان مورد استفاده قرار می گیرد. 10 ستون در امتداد دو 12 «شبستان گرمخانه یا زمستانی» با شبستان قبلی قرار دارد و در کنار آن دو بخش قدیمی  مسجد را تشکیل می دهد و ظاهرا واقف یا واقفان اصلی مسجد را در همین سه شبستان قرار داده اند.

زیرزمین شمال صحن مسجد بعدها به صورت شبستان در آمده است. روی  این بخش در ابتدا به صورت  ایوان (طاقنما) بوده است که سال های بعد خراب شده است. «شبستان جنوبی  یا شاه آبادی»، محراب کاشیکاری زیبایی دارد و بر سردر ورودی شبستان نیز  ه.ق نوشته اند. 1252 کتیبه ای گچبری مورخ «مسجدجامع تهران» دارای یک ورودی اصلی در سمت غرب و از طریق بازار شمالی چهارسوق بزرگ و دو ورودی فرعی از سمت شمال شرقی و جنوب شرقی است. ورودی اصلی مسجد، با توجه به ارتفاع زیاد بازار مرتفع ساخته شده است.

بعدها به هنگام مرمت دیوار غربی، کتیبه کاشیکاری سر در ورودی در بالای آن نصب شده است. از دیگر آثار مسجد، گلدسته چوبی  قدیمی  شبستان بزرگ؛ احتمالا از دوره قاجار، است. در دوره های جدیدتر کتابخانه ای در سه طبقه و یک مدرسه علمیه یا چند حجره با شیوه معماری جدیدبه بنای مسجد الحاق شده است.

مسجد امام خمینی

این بنا در خیابان پانزده خرداد شرق خیابان ناصرخسرو و جنب بازار تهران واقع شده است. و از بناهای ارزشمند دوره  ه.ق 1240 تا 1222 قاجار به شمار می رود. که بین سال های توسط «فتحعلی شاه قاجار» ساخته شده و بعد از مرگ وی در زمان « ناصرالدین شاه» تعمیراتی در آن صورت گرفته و گلدسته هایی به آن اضافه شده است. به نظر می رسد معمار آن «عبدالله خان معمارباشی» معمار دربار فتحعلی شاه- بوده است. در ساخت و تزیین  این مسجد هنرمندان دیگری از
شیراز و اصفهان نیز شرکت داشته اند. از ویژگی هایی که تنها در  این مسجد دیده می شود صحنی وسیع و شبستانی بزرگ با پوشش گنبدی و و پیشخوان و سردر ورودی بلند کاشی کاری با کتیبه های زیباست. هزار مترمربع با 11بنای «مسجد امام» با وسعتی حدود طرح چهارایوانی کامل ساخته شده است و مشتمل بر صحن وسیع میانی،  ایوان های چهارگانه، گنبدخانه و شبستان های ستوندار، رواق ها، سردرها و جلوخان شمالی، به همراه تزیینات زیبای کاشیکاری، گچکاری، حجاری، مقرنس و کتیبه های خطی است. مسجد دارای ورودی و سردر اضلاع شمالی، شرقی و غربی  است که در پشت  ایوان های مسجد قرار گرفته اند. سردر شمالی که اصلی ترین ورودی بناست، در جنب خیابان  خرداد قرار دارد.

سردر غربی، به بازار بزرگ و سردر شرقی، 15 به بازار صحافان یا بازار بین الحرمین راه دارد. هشتی ورودی، به ایوان شمالی راه داشته که مسدود شده و دسترسی به صحن از طریق دو دهلیز کناری  ایوان شمالی صورت می گیرد. از آنجا که جهت جلوخان و سردر منطبق با جهت قبله و بنای اصلی مسجد نیست، همانند مسجد امام اصفهان با اعمال چرخش نامحسوسی در دهلیزهای ورودی مشکل اختلاف دو بخش را حل کرده اند. سردرهای شرقی و غربی  نیز دارای تزیینات کاشیکاری و همان عناصر سردر، هشتی و دهلیزها هستند با  این تفاوت که در  این سردرها اختلاف جهت وجود ندارد. صحن وسیع مسجد به شکل مربع  متر با سطح سنگفرش در میانه دارای حوض 65*65و ابعاد بزرگی است.

در نمای اطراف صحن در چهار جهت اصلی، چها ر ایوان با نمای کاشیکاری و طاقبندی و در اطراف آنها رواق ها و دهنه های شبستان ها قرار گرفته است. کاشیکاری مسجدبه دو صورت خشتی و معلقی صورت گرفته است. بر بالای  ایوان شمالی دو گلدسته کاشیکاری و در میانه آنها ساعتی بر پایه کاشیکاری تعبیه کرده اند. گلدسته ها مربوط به دوره ناصرالدین شاه و نصب ساعت مربوط به بعداز آن  ه.ق) است.  ایوان مزبور از دیگر ایوان ها بزرگ تر 1322-1323( و فضای آن به عنوان شبستان تابستانی مورد استفاده قرار می گرفته است.

در پشت ایوان جنوبی «گنبدخانه» قراردارد، که فضایی مربعی است که در بالا با گوشه سازی به کثیرالاضلاع تبدیل گشته و گنبدی بر بالای آن قرار گرفته است. ویژگی خاص گنبد  این بنا «طوقه» یا گنبد کوچکتر با روزنه هایی در ساقه آن است که  آن را بر راس گنبد اصلی بنا ساخته اند و پوشش ورقه های زرین دارد. فضای زیرین گنبد با کاشی و گچکاری تزیین یافته و در ضلع جنوبی  آن محراب و در اضلاع دیگر آن درگاه هایی وجود دارد، که به ایوان جنوبی  و شبستان های ستون دار جانبی راه پیدا می کند.

در اضلاع شرقی و غربی  گنبدخانه دو شبستان ستوندار وسیع با پوشش چشمه طاق و اندود گچ ساخته شده که هرکدام چهار دهانه به سوی صحن دارند. در هر یک از  این شبستان ها دو محراب قرار دارد. شبستان ستوندار دیگری در ضلع شمالی مسجد واقع است که بخاطر آفتابگیر بودن به شبستان گرم شهرت دارد. در دوره اخیر تعمیرات زیادی در مسجد صورت گرفته است.

مسجد سید عزیز الله

این بنا در محله بازار نزدیک چهارسوق بزرگ و کوچک واقع گردیده و از ابنیه مربوط به دوران فتحعلی شاه است و کاشی کاری های زیبایی از دوران مزبور در آن وجود دارد. بنای مسجد مشتمل بر صحن سه  ایوانه، گنبد، شبستان تابستانی و زمستانی و تزیینات زیبای کاشیکاری است که در دوره اخیر متحمل تغییرات و تبدیلات ناشایستی شده به طوری که صورت قدیمی  آن دگرگون شده است. گنبد و شبستان اصلی آن در سمت جنوب به سبک شیوا و مستحکمی  ساخته شده که تعمیرات مفصل از اصالت تاریخی آن کاسته است. نام فتح علی شاه بر کاشی های صحن شمالی مسجد مکرر به کار رفته بود که با احداث شبستان نوساز آن در سال های قبل از انقلاب تمامی  از بین رفته اند. تاریخ کتیبه های ایوان جنوبی  و  ه.ق، که البته مربوط به تکمیل کاشی کاری 1310شرقی آن و تزیینات مسجد است.

مسجد به سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شده است که از آنها تنها سه ایوان باقی مانده است. در سه ایوان مزبور انواع کاشی کاری خوش طرح و با نقش و نگار فراوان و اشکال هندسی موجود می باشد. طاق بندی و شمسه کاری و کاسه های معلق سقف سه ایوان بالاخص ایوان رفیع آن که در مدخل شبستان قدیمی است از آثار تزیینی بسیار ارزنده این مسجد به شمار می رود. منابع و ماخذ در دفتر نشریه موجود است.